Жоба жетекшісі
Сулейманова Гүлнұр Алмасқызы
Ғылыми дәрежесі, атағы: PhD, доцент
Scopus Author ID: 57194093612
Researcher ID: AAX-2453-2020
ORCID: 0000-0002-2322-6155
Жоба туралы
Өзектілігі
ФАО сарапшыларының пікірінше, Қазақстан дәнді-бұршақты дақылдарды өсіру үшін ауқымды ареалдары бар ел болып табылады. Қазақстанда дәнді бұршақты дақылдар дәнге және жасыл массаға өсіріледі. Әдеби мәліметтерге сәйкес, дәнді бұршақты дақылдардың заманауи сорттары құнарлы және нашар топырақтарда рН 5,0-ден 7,5-ке дейін жақсы өседі. Бұршақ дақылдары ауыспалы егістегі көптеген дақылдар үшін керемет прекурсор болып табылады, бұл олардың азотты белсенді бекіту қабілетіне байланысты.
Қазақстанда бұршақ 100 мың га, ноқат 20 мың га жерде өсіріледі, статистикалық мәліметтер бойынша бұршақ өнімділігі орташа есеппен 15-20 ц/га, ноқат 08-15 ц/га құрайды. Дәнді бұршақты дақылдар негізінен фузариоз, септориоз, аскохитоз сияқты аурулармен ауырады.
Өсімдік ауруларымен күресудің тиімді стратегиясы патогендерді, оның ішінде олардың биологиясын, экологиясын және өзгергіштігін мұқият білуді қажет етеді. Бұршақ аурулары өнімділікті едәуір төмендететіндіктен және ресурстары шектеулі фермерлердің табысы болғандықтан, себеп факторларын тереңірек түсіну қажет. Саңырауқұлақ өсімдіктерінің қоздырғыштары бүкіл әлемде бұршақ дақылдарында айтарлықтай шығындарға әкелетіні туралы хабарланды. Бұршақтың тамырлы шірігі бір немесе бірнеше қарапайым топырақ саңырауқұлақтарынан немесе олардың комбинациясынан туындауы мүмкін. Ең көп таралған саңырауқұлақ қоздырғыштары: қарапайым тамыр шірігі (Aphanomyces euteiches), тамыр шірігі (Pythium ultimum and Rhizoctonia solani), фузариозды қурап, бұршақ тамыр шірігі (Fusarium oxysporum f. sp. pisi және Phoma medicaginis var. pinodella). Бұршақ тамырының шіруімен байланысты болуы мүмкін басқа саңырауқұлақ ауруларына қара тамыр шірігі (Thielaviopsis basicola), ақ шірік (Sclerotinia sclerotiorum) жатады. Бұршақ өсімдіктері сонымен қатар ascochyta pisi кешені (Ascochyta pisi, Mycosphaerella pinodes және Phoma medicaginis var) сияқты жапырақты саңырауқұлақ ауруларының қоздырғыштарын жұқтырады. Қазақстанда бұршақ өсіру бұршақтың саңырауқұлақ ауруларымен жоғары зақымдануымен байланысты. Аурулардан бұршақ дақылдарының жоғалуы 30-50% - дан асады. Бұршақ ауруларының ішіндегі ең қауіптісі-тамыр шірігі, аскохитоз, пероноспороз, сұр шірік, ұнтақты көгеру, фузариоз, тот, бактериоз. Солтүстік Қазақстан жағдайында фузариоз ең қауіпті, өйткені бұршақ өсіру ылғалдың жетіспеушілігімен де күшейеді.
Қазіргі уақытта әлемнің әртүрлі бөліктерінде ноқаттың (Cicer arietinum L.) жұқтыратын 172-ге жуық патогендер тіркелген. бірақ олардың кейбіреулері ғана егінге айтарлықтай зиян келтіруі мүмкін. Кейбір аурулар кең географиялық аудандарда бұршақ өсіру кезінде тұрақты проблемалар туғызады, атап айтқанда аурудың кеш байқалуы, фузариоз, құрғақ тамыр шірігі, өсудің тежелуі) жапырақтарының бұралу вирусынан туындаған), ботритистің сұр шірігі, жақа шірігі, қара тамыр шірігі, кеш тамыр шірігі, тамыр шірігі, тамыр және тұқым шірігі, ал басқалары спорадикалық немесе эндемикалық болып табылады.
Мақсаты
Дәнді бұршақ дақылдарының өсірілетін және жабайы түрлерін, атап айтқанда бұршақ пен ноқатты түрлі ауруларға қарсы тұру үшін зерттеу, сонымен қатар асылдандыру үшін бастапқы материал алу үшін жоғары өнімді, жоғары төзімді және пайдалы қасиеттері бар сорттар мен сандарды таңдау.
Қол жеткізілген нәтижелер
2021-2023 жылдардағы зерттеулердің нәтижесінде жоғары өнім алуға жауапты бұршақ тұқымдас дақылдардың өнімділігінің сандық сипаттамасы (өсімдіктің биіктігі, вегетациялық кезең, өнімді бұтақтардың саны, өнімді түйіндер саны, бір өсімдікке шаққандағы тұқым саны, бір өсімдіктегі тұқым салмағы және салмағы 1000 тұқым) зерттеліп, 28 ноқат және 30 бұршақ үлгілері көлемінде бұршақ тұқымдас дақылдардың өнімділігі жоғары және төзімді сорттары таңдалды. Таңдалған сорттар табиғи фон бойынша өнімділіктің бірнеше сипаттамалары бойынша, сонымен қатар жасанды инфекциялық фонға төзімділік бойынша жоғары өнімділікті көрсетті
Жарияланымдар тізімі және патенттер
1. Сулейманова Г.А., Сапахова З.Б., Калибаев Б.Б. «Обзор основных заболеваний зернобобовых культур с целью скрининга генофонда в условиях Алматинской области».
2. Suleimanova G., Sapakhova Z., Kalibayev B., Irkitbay A., Panurova A., «The importance of the legume crops in the creation of disease-resistant varieties»
3. Sapakhova Z., Suleimanova G., Kalibayev B., Irkitbay A., Madenova A., Mussayeva K., Panurova A., «Resistance of chickpea genotypes to fungal diseases»
4. Сулеймановой Г.А. по теме «Использование доноров устойчивости к болезням в создании сортов зернобобовых культур нового поколения»
5. G.Suleimanova•, Z. Sapakhova B. Kalibayev Resistance of Chickpea Genotypes Fungal Diseases in South-Eastern KAZAKHSTAN4th International Symposium on Advances in Molecular Biology of Plants & Health Sciences
6. G.Suleimanova, Z. Sapakhova B. Kalibayev. Resistance of chickpea genotypes to fungal diseases//Bulletin of Science of the Kazakh Agrotechnical University. S. Seifullin №1(112)
7. G.Suleimanova, B. Kalibayev, N. Tumenbayeva And Z. Sapakhova// Resistance of pea (Pisum sativum L.) varieties to fungal diseases and their productivity in the South-East of Kazakhstan// Res. Crop. 23 (4) :840-848 (2022)
8. Suleimanova G., Sapakhova Z., Kalibayev //General condition and perspective directions of crop production development leguminous crops in Kazakhstan/ 2nd International Conference on Research of Agriculture and Food Technologies
9. Сулейманова Г., Калибаев Б.Б. «Зернобобовые культуры как неотьемлемый компонент в системе севоборотов»//Проблемы селекции-2022», 12-15 октября 2022 года, г. Москва, Россия
10. G.Suleimanova., Z.Sapakhova., B.Kalibayev., A.Madenova., G.Nizamdinova Molecular screening for Fusarium oxysporum resistance genes in chickpea/ Res. Crop. 24 (2) :416-427 (2023)
11. Г.А Сулейманова., Б.Б.Калибаев., Г.Ж.Айткалиева, Д.Таджибаев. Изучение урожайности и устойчивости к болезни аскохитоз образцов нута в условиях Алматинской области//Ізденістер,нәтижелер №ә(98) 2023.
12.Suleimanova G., Aitkalieva G., Kalibayev B., Didorenko S., The study of the incidence of Fusariosis of chickpea collection varieties in the condition of irrigated and non-irrigated ploy in Almaty region, Republic of Kazakhstan// XXX International scientific and practical conference “Trends and Modern methods of improving scientific ideas” Melbourne, Australia, August 01-04,2023
Әлеуетті пайдаланушыларға арналған ақпарат
Шағын және ірі ауыл шаруашылығы өндірушілерімен ынтымақтастық фермерлік қожалықтар, селекциялық ҒЗИ, шөш, АШТС, Қазақстан мен ТМД елдерінің жоғары оқу орындары.