Жоба жетекшісі
Оспанбаев Жумагали
Ғылыми дәрежесі, атағы: ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор Scopus Author ID: 57191541514 ORCID: 0000-0002-6570-8339
Жоба туралы
Өзектілігі
Аэробты күріш Қытайда, Жапонияда, Бразилияда, Үндістанда, Австралияда және Оңтүстік-Шығыс Азия мен Африканың бөліктерінде қарқынды зерттелуде. Аэробты күріш-кәдімгі су басқан күрішті өсіруге қарағанда суды аз пайдаланатын жаңа агрономиялық өндіріс жүйесі. Аэробты күріш су мен жұмыс күшін үнемдеп қана қоймайды, сонымен қатар трансплантацияланған су басқан күрішпен салыстырғанда парниктік газдар шығарындыларын азайтады. Мәліметтерге сәйкес, аэробты дақылдың суды тұтынуы ойпаттағы суармалы күрішке қарағанда шамамен 60% - ға аз болды, судың жалпы өнімділігі шамамен 1,8 есе жоғары, ал суды пайдаланудың таза кірісі екі есе жоғары болды. Бұрын аэробты күріш жүйелерінде күріштің жоғары өнімді сорттарын өсіру кезінде 5-тен 6 т/га-ға дейінгі астық өнімділігі туралы жиі хабарланған. Бразилияда астық өнімділігі жоғары тау сорттары (5-тен 7 т/га-ға дейін) дамыды, ал Ванг және басқалар. 8 т/га күріш дәнінің өнімділігі одан да жоғары, Солтүстік Қытайда қолайлы басқару әдістері бар жоғары өнімді тау сорттарын пайдалану арқылы қол жеткізуге болатынын анықтады. Күріштің аэробты жүйесіндегі астық өнімділігінің ең жоғары рекорды (11,4 т га) Жапонияда 2007 жылы байқалды. аэробты дақылдағы күріш сорттарының астық өнімділігі су режимімен тығыз байланысты болды. Паникулалардың мөлшері аэробты жағдайда күріш өнімділігін шектейтін негізгі факторлардың бірі болып саналды, өйткені ерте репродуктивті кезеңде суды шектеу паникулалардың мөлшерін 40% - ға дейін төмендетуі мүмкін. Солтүстік Қытайда жүргізілген алдыңғы зерттеуде вегетативті кезеңдердегі суды шектеу жапырақ аймағының индексін төмендетуі мүмкін, сондықтан тәж жамылғысын кешіктіріп, жарықтың сіңуін төмендетуі мүмкін. Осы өзгерістердің барлығы су тапшылығы жағдайында жер үсті биомассасының төмендеуіне ықпал етті.
Күріш өндіру үшін суды пайдалану тиімділігін арттыру күріш өнеркәсібінің жаһандық қозғаушы күші болып табылады. Күріш өндіру жүйелері үшін су тасқынынсыз суару су өнімділігін арттырудың тиімді әдісі ретінде қарастырылады, әсіресе күріш өндірісін сумен жабдықтау шектеулі жаңа аймақтарға ауыстырған кезде. Өнімділігі төмен деп саналса да, күріштің кейбір бейімделген аэробты сорттары қоректік заттардың жетіспеушілігінсіз және/немесе құрғақшылықсыз өсірілген кезде жоғары өнімділік индексімен жоғары өнім бере алады. Мұндай әдістермен аэробты күріш Қытайда 6-7 т / га өнімділікпен перспективалы нәтижелер көрсетті. Шынында да, Қытайдағы Хуан-Хуай-Хай өзендерінің жазықтары үшін жақсы өнімділігі бар күріштің кейбір жақсартылған аэробты сорттары анықталды, олар суармалы құрғақ жерлерде 7 т/га өнім береді.
Осы жобаның бұрын жүргізілген зерттеулерден айырмашылығы аэробты бағыттағы күріштің шетелдік сорттарын трансферттеу және оларды Қазақстанның күріш егу жағдайында зерделеу болып табылады. Суарудың жаңа әдістерінің тиімділігі зерттеледі, мысалы, тамшылатып суару, микро жаңбырлату лента Спрейі, күрішті аэробты өсіру үшін дискретті суару. Механикалық, химиялық және күрделі арамшөптермен күресудің әртүрлі әдістері зерттеледі. Осы зерттеулердің нәтижелері негізінде Қазақстанда күрішті аэробты өсіру жүйесі әзірленетін болады.
Жоба күрішті өңдеуге арналған суармалы су шығынын азайту, топырақтың құнарлылығын сақтау және суармалы жерлердің қайталама тұздануын болдырмау, атмосфераға парниктік газдар шығарындыларын азайту есебінен Қазақстанда суармалы жерлер алаңын ұлғайту проблемасын шешуге бағытталған. Отандық және шетелдік селекцияның күріш сорттары мен сорттарының өсуі мен даму ерекшеліктерін, егіннің қалыптасуын және өнім сапасын жан-жақты зерттеу негізінде Қазақстанның күріш себу аймақтарында аэробты өсіру үшін ең қолайлы сорттар таңдалатын болады. Көп факторлы далалық тәжірибелерді салу және жүргізу арқылы агротехниканың негізгі тәсілдері, суару тәсілдері мен суару режимі, күрішті аэробты өсіру кезінде тыңайтқыштарды енгізу тәсілдері, мерзімдері мен дозалары әзірленетін болады. Вегетациялық тәжірибелер, мониторингтік және зертханалық зерттеулер жүргізу негізінде топырақтың агрофизикалық және агрохимиялық қасиеттерінің өзгерістері анықталып, күріш өсірудің әртүрлі жүйелерінде атмосфераға парниктік газдардың шығарылу деңгейі айқындалатын болады. "Қазақстанда аэробты өсіру жүйесі" әзірленетін болады.
Мақсаты
Күрішті аэробты өсіру мәдениетін зерттеу және енгізу негізінде топырақ құнарлылығын сақтаудың, суармалы су шығынын азайтудың, Қазақстанның күріш егу аймақтарында парниктік газдар шығарындыларын азайтудың агробиологиялық тәсілдерін әзірлеу.
Күтілетін және қол жеткізілген нәтижелер
Зерттеу нәтижелері бойынша:
-Science Citation Index Expanded индекстелетін және web of Science базасында импакт-фактор бойынша 1 (бірінші) және (немесе) 2 (екінші) квартильге кіретін және (немесе) Scopus базасында citescore бойынша кемінде 65 (алпыс бес) процентилі бар рецензияланатын ғылыми басылымдардағы 2 (екі) мақала жарияланады;
- ҚР ҒЖБМ ҒжЖБССҚК ұсынған рецензияланатын шетелдік немесе отандық басылымда 1 (бір) мақала жарияланады.
«Қазақстанда аэробты күріш» атты монография жарық көреді.
«Аэробты күрішті өсіру әдісі» пайдалы моделіне патент алынады.
«Күрішті аэробты өсіру технологиясы» ұсынымы әзірленеді.
«Күрішті аэробты өсіру технологиясының ерекшеліктері» атты далалық семинар өткізіледі.
2 магистрант дайындалады.
Жарияланымдар тізімі (оларға сілтемелермен) және патенттердің
Оспанбаев Ж., Рзалиев А. С., Калашников П.А., Жапаев Р. К., Досжанова А. С., Куныпияева Г.К., Сембаева А.С., Кыдыров А.К. Инновационные технологии в орошаемом земледелии (монография).– Алматы, «Асыл кітап» баспасы, 2022. – 552 с. ISBN 978-601-7667-65-8.
Рысбекова А.Б., Казкеев Д.Т., Сартбаева И.А., Жанбырбаев Е.А. Создание исходного материала в селекции эксклюзивных сортов риса в казахстане // Молодой ученый (Учредители: ООО "Издательство Молодой ученый) .- 2015. - № 9-2 (89).-С. 59-60. ISSN: 2072-0297eISSN: 2077-8295.
Усенбеков Б.Н., Рысбекова А.Б., Казкеев Д.Т., Сартбаева И.А., Жанбырбаев Е.А. Создание предселекционных ресурсов для селекции Казахстанских солеустойчивых сортов риса // Рисоводство (Федеральное государственное бюджетное научное учреждение «Всероссийский научно-исследовательский институт риса).-2016.-№: 3-4 (32-33) .-С. 44-51. ISSN: 1684-2464. eLIBRARY ID: 28361600
Патент на полезную модель. Способ выращивания риса. Удостоверение полезной модели №103070 от 27.06.2017г. авторы: Оспанбаев Ж., Досжанова А.С., Сембаева А.С. Кененбаев С.Б. Кыдыров А.К.
Инновационный патент № 29699 от 15.04.2015г. Способ получения обогащенной глютинозной рисовой крупы для каш быстрого приготовления. Авторы: Жанбырбаев Е.А., Б.Н., Казкеев Д.Т., Январева Н.И. и др.
Инновационный патент № 28674 от 15.07.2014г. Обогащенная крупа из риса для каш быстрого приготовления. Авторы: Январева Н.И.,, Рысбекова А.Б., Сидорова В.И., Казкеев Д.Т, Усенбеков Б.Н., Сартбаева И.А., Жанбырбаев Е.А.
Оспанбаев Ж., Досжанова А.С., Майбасова А.С. Агрофизические свойства такыровидных почв при капельном орошении. Ізденістер, нəтижелер – Исследования, результаты. №1 (81) 2019. – С. 148-154. ISSN 2304-3334.
Әлеуетті пайдаланушылар үшін ақпарат
Қазақстан егіншілік мәдениетіне аэробты күрішті енгізу:
- күрішке суармалы су шығынын жыл сайын 2-2,5 млрд. м3 қысқарту;
- күрішті өңдеуге арналған суармалы су шығынын қысқарту есебінен Қазақстанда суармалы жер көлемін миллион гектардан астам ұлғайту;
- Арал теңізі мен Балқаш көлінде күріш өсіруге арналған суармалы су шығынын қысқарту есебінен су түсімін ұлғайту;
- топырақтың қайталама тұздануы мен суару эрозиясының алдын алу арқылы суармалы жерлердің құнарлылығын қалпына келтіру;
- су баспай күріш өсіруге байланысты атмосфераға парниктік газдар шығарындыларының төмендеуі;
- суармалы жерлерде суармалы дәнді-бұршақты, майлы және жемшөп дақылдарының алқаптарын ұлғайту есебінен Қазақстанның күріш егу аймақтарында өсімдік шаруашылығын әртараптандыру;
- суармалы суды ұтымды пайдалануға, ғылыми негізделген ауыспалы егістерді енгізуге байланысты рентабельді шаруашылықтар санын ұлғайту;
-
қымбат гидроқұрылыстарды, каналдарды, суару және коллекторлық желілерді салу және қалпына келтіру шығындарын болдырмау.
Зерттеу тобының мүшелері
Жапаев Рауан Каитбекович
Ғылыми дәрежесі, атағы: ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты Scopus Author ID: 57215650402
Researcher ID: AAS-6026-2020
ORCID: 0000-0003-3951-6779
Казкеев Даурен Табылтаевич
Ғылыми дәрежесі, атағы: PhD in Agriculture, ассоциированный профессор
Scopus Author ID: 57193390146
Researcher ID: AAR-39732020
ORCID: 0000-0003-3597-7594
Бекбауов Мухит Дуйсенович
Ғылыми дәрежесі, атағы: ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты
Scopus Author ID:
Researcher ID:
ORCID: 000-0001-9161-0792
Досжанова Айнур Серикбайкызы
Ғылыми дәрежесі, атағы: ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты –қауымдастырылған профессор
Scopus Author ID: 57197810369
ORCID: 0000-0002-9157-1022
Сембаева Айзада Сансызбаевна
Ғылыми дәрежесі, атағы: ауыл шаруашылығы ғылымдарының магистрі Scopus Author ID: 58169439900
Researcher ID: HGU-1678-2022
ORCID: 0000-0001-5808-0080