Жоба жетекшісі
Турдиев Тимур Туйгунович
Биология ғылымдарының кандидаты, ассоциированный профессор
Scopus Author ID: 57193198717
Researcher ID: М-6639-2015
ORCID: 0000-0002-6476-1007
Жоба туралы
Өзектілігі
Гермоплазманы сақтаудың ex situ тәсілдерін әзірлеу және қолдану арқылы Рopulus pruinosa Schrenk реликті тораңғыл-теректің жойылу қаупін азайту болып табылады. Бұл түр миоцен дәуірінің реликті болып табылады (23-5, 3 млн. жыл бұрын), Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Оның ауқымы апатты түрде азайып келеді. Қазақстан аумағында қатты регрессияға ұшыраған бірнеше популяция ғана сақталған.
Мақсаты
Биотехнологиялық әдістерді қолдана отырып, жойылып бара жатқан реликті Populus pruinosa Schrenk терегін сақтау мен көбейтудің тиімді әдістерін жасау.
Күтілетін және қол жеткізілген нәтижелер
Жобаны іске асырудың негізгі нәтижелері жойылып бара жатқан миоцен дәуірінің Рopulus pruinosa Schrenk реликті түрін ‒ сақтаудың, көбейтудің және өсірудің әзірленген әдістері болып табылады. Әзірленген әдістердің негізінде 5 генбанк құрылады: тіндер криобанкі, тұқымдар криобанкі, in vitro аталық және аналық түрінің клондық Банкі, далалық генбанк, ДНҚ Банкі. Генбанктер генетикалық ресурстарды, жойылып бара жатқан реликті P. pruinosa тораңғыл терегін сенімді сақтау үшін, populus тұқымдасының филогенезін ғылыми зерттеу үшін, гермоплазманы басқа елдердің генбанктерімен халықаралық алмасу үшін, селекцияда, орман шаруашылығында қолданылады.
Жарияланымдар тізімі (оларға сілтемелері бар) және патенттер
Соңғы 5 жылдағы жарияланымдар:
1. Kovalchuk I.Y., Mukhitdinova Z., Turdiyev T., Madiyeva, G., Akin M., Eyduran, E., Reed B.M. Nitrogen ions and nitrogen ion proportions impact the growth of apricot (Prunus armeniaca) shoot cultures // Plant Cell, Tissue and Organ Culture (PCTOC), Journal of Plant Biotechnology. – 2018. – Vol. 133(2). – P. 263-273. Scopus деректер базасына сәйкес: дәйексөздер (27), процентиль (87-ші). Web of Science базасы негізінде: дәйексөздер (27), квартиль (Q2), Impact Factor 2,859. DOI: 10.1007/s11240-018-1379-8
2. Kabylbekova B., Kovalchuk I., Mukhitdinova Z., Turdiyev T., Kairova G., Madiyeva G., Reed B. Reduced major minerals and increased minor nutrients improve micropropagation in three apple cultivars // In vitro cellular & developmental biology-plant. – 2020. – Vol. 56(3). – P. 335-349. Scopus деректер базасына сәйкес: дәйексөздер (3), процентиль (74-ші). Web of Science базасы негізінде: дәйексөздер (3), квартиль (Q2), Impact Factor 2,404. DOI: 10.1007/s11627-019-10019-1
3. Shuo Liu, Stephane Decroocq, Elodie Harte, David Tricon, Aurelie Chague, Gulnara Balakishiyeva, Tatiana Kostritsyna, Timur Turdiev, Marion Fisher-Le Saux, Sylvie Dallot, Tatiana Giraud & Veronique Decroocq. Genetic diversity and population structure analyses in the Alpine plum (Prunus brigantine Vill.) confirm its affiliation to the Armeniaca section // Tree Genetics & Genomes. – 2021. – Vol. 17(1). – P. 1-12. Scopus деректер базасына сәйкес: дәйексөздер индексі (4), процентиль (88-ші). Impact Factor 2.262. https://doi.org/10.1101/2020.08.12.247718
4. B. Kabylbekova, I. Kovalchuk, N. Chukanova, T. Turdiyev. Cold storage of in vitro apple germplasm in Kazakhstan // Acta Horticulturae. – 2021. – N. 1324. – P. 77-82. Scopus деректер базасына сәйкес: дәйексөздер (1), процентиль (8-ші). Web of Science базасы негізінде: дәйексөздер (1), квартиль (Q4). Impact Factor 0,28. DOI: 10.17660/ActaHortic.2021.1324.11
5. Turdiyev T., Kovalchuk I., Mukhitdinova Z., Hunger O., Frolov S., Kabylbekova B. Micropropagation of berry crops for creation of germplasm cryobanks // Brazilian journal of biology = Revista brasleira de biologia. – 2023. – Vol. 84. – P. 1-6. Scopus деректер базасына сәйкес: дәйексөздер (0), процентиль (61-ші). Web of Science базасы негізінде: дәйексөздер (0), квартиль (Q2). Impact Factor 2,4. DOI: 10.1590/1519-6984.266975
6. DavidTricon, Julie Faivre d’Arcier, Jean Philippe Eyquard, Shuo Liu, Stéphane Decroocq, Aurélie Chague, Weisheng Liu, Gulnara Balakishiyeva, Alamdar Mammadov, Timur Turdiev, Tatiana Kostritsyna, Bayram M.Asma, ZeynalAkparov, Véronique Decroocq. Allele mining of eukaryotic translation initiation factor genes in Prunus for the identifcation of new sources of resistance to sharka // Scientifc Reports. – 2023. – No. 13(1). – 15247. Scopus деректер базасына сәйкес: дәйексөздер (0), процентиль (92-ші). Web of Science базасы негізінде: дәйексөздер (0), квартиль (Q1). Impact Factor 4,6. DOI: doi.org/10.1038/s41598-023-42215-w
ҚР БҒМ БҒССҚК ұсынған отандық журналдардағы жарияланымдар тізімі:
1. Турдиев Т.Т., Ковальчук И.Ю., Мухитдинова З.Р., Фролов С.Н., Кабылбекова Б.Ж. Клональное микроразмножение в производстве элитного посадочного материала малины // Ізденістер, нәтижелер / Исследования, результаты. – 2019. – № 3(83). – 256-265 б. https://journal.kaznaru.edu.kz/index.php/research/issue/view/7
2. Кабылбекова Б.Ж., Чуканова Н.И., Турдиев Т.Т., Ковальчук И.Ю. Влияние состава питательной среды и генотипа на сохранение генофонда яблони в условиях хладобанка // Ізденістер, нәтижелер / Исследования, результаты. – 2019. – № 3(83). – 200-209 б. ttps://journal.kaznaru.edu.kz/index.php/research/issue/view/7
3. Мұхитдинова З.Р., Турдиев Т.Т., Ковальчук И.Ю., Фролов С.Н., Рымханова Н.К., Бессчетнов А.П. Методы размножения Казахстанских гибридов тополя // ҚазҰУ Хабаршы. Биология сериясы. – № 1 (82). – 2020. – 63-74 б. bb.kaznu.kz›index.php…article/download/1482/1369
4. С.В. Кушнаренко, Н.В. Ромаданова, Т.Т. Турдиев, М.М. Аралбаева, К.Р. Калыбаев. Сохранение в криобанке образцов грецкого ореха из нескольких популяций Сайрам-Угамского государственного национального природного парка // ҚазҰУ Хабаршы. Экология сериясы. – 2022. – №2 (71). – 72-80 б. https://doi.org/10.26577/EJE.2022.v71.i2.07
5. Кушнаренко С.В., Манапканова У.А., Рымханова Н.К., Турдиев Т.Т., Жумабаева Б.А., Аубакирова К.П., Галиакпаров Н.Н. Разработка in vitro технологии для элиминации вируса кустистой карликовости малины // Қарағанды Университетінің Хабаршысы. «Биология. Медицина. География» сериясы. – 2023. – № 2 (110). – 76-84 б. DOI: 10.31489/2023BMG2/76-84
6. Турдиев Т.Т., Кабылбекова Б.Ж., Ковальчук И.Ю., Мухитдинова З.Р., Фролов С.Н., Рахимбаев И.Р., Огарь Н.П. Сохранение гермоплазмы дикорастущих форм груши методом криоконсервации // ҚазҰУ Хабаршы. Биология сериясы. – 2023. – № 2 (95). – 72-82 б. DOI: https://doi.org/10.26577/eb.2023.v95.i2.07
7. Турдиев Т.Т., Ковальчук И.Ю., Кабылбекова Б.Ж., Толеген А., Михайленко Н.В., Рахимбаев И.Р. Восстановление регрессирующих популяций Populus diversifolia Schrenk в поймах рек Или и Сырдарья с применением клонирования in vitro // Қарағанды Университетінің Хабаршысы=Вестник Карагандинского университета, «Биология. Медицина. География» сериясы. – 2023. – № 3(111). – 176-183 б. DOI 10.31489/2023BMG3/176-183
Алынған қорғау құжаттарының/патенттердің тізбесі:
1. Пайдалы модельге патент 2018 жылғы 25 тамыздағы No 3104. Қазақстан. Теректің, алманың, алмұрттың микроклондық көбеюіне арналған қоректік орта / Турдиев Т.Т., Ковальчук И.Ю., Қабылбекова Б.Ж., Фролов С.Н., Мухитдинова З.Р. https://gosreestr.kazpatent.kz/Utilitymodel/Details?docNumber=284433
2. 2020 жылғы 25 тамыздағы № 34523 өнертабысқа инновациялық патент, Қазақстан. In vitro жағдайында тураң терек отырғызу материалын алу әдісі. Турдиев Т.Т., Ковальчук И.Ю., Мухитдинова З.Р., Фролов С.Н., Ноғайбаев А.М., Бесщетнов А.П. Авторлық құқық куәлігі №104223. https://gosreestr.kazpatent.kz/Invention/Details?docNumber=314353
3. Пайдалы модельге патент № 6332 20 тамыз 2021 ж., Қазақстан. Таңқурай отырғызу материалын in vitro алу әдісі. Турдиев Т.Т., Ковальчук И.Ю., Мухитдинова З.Р., Фролов С.Н., Рымханова Н.К., Белғожаев Е.М., Бесщетнов А.П. https://gosreestr.kazpatent.kz/Utilitymodel/Details?docNumber=345290
Потенциалды пайдаланушылар үшін ақпарат
P. pruinosa түрін сақтау осы бірегей түрді ғылыми және практикалық мақсаттарда пайдалануға мүмкіндік береді. Сонымен, Populus тұқымдасының ең көне тармағы болып табылатын туранга секцияларына кіретін бұл түр филогенетикалық зерттеулер үшін құнды объект бола алады. Көптеген миллиондаған жылдар бойы биоәртүрліліктің маңызды құрамдас бөлігі ретінде флорогенездегі P. pruinosa рөлін зерттеудің теориялық маңызы бар. P. pruinosa-ны құрғақшылыққа және тұзға төзімді гибридтер мен терек сорттарын өсіру үшін селекцияда қолдану өте маңызды.
Зерттеу тобының мүшелері
Ковальчук Ирина Юрьевна
Ғылыми дәрежесі, атағы: Ауыл шаруашылығы ғылым кандидаты., профессор
Scopus Author ID: 7003910097
Researcher ID: М-6742-2015
ORCID: 0000-0002-8315-1490
Маденова Айгуль Калихожаевна
Ғылыми дәрежесі, атағы: PhD
Scopus Author ID: 56800868300822-202
Researcher ID: AAQ-2822-2020
ORCID: https://orcid.org/0000-0003-0349-749X
Кабылбекова Балнур Жасулановна
Ғылыми дәрежесі, атағы: PhD
Scopus Author ID: 57210303835
Researcher ID: E-4079-2015
ORCID: https://orcid.org/0000-0003-4933-4151
Байжуманова Сауле Саятхановна
Ғылыми дәрежесі, атағы: жоқ
Scopus Author ID: жоқ
Researcher ID: GZK-9162-2022
ORCID: https://orcid.org/0000-0001-8715-2055
Емешева Камила Бақытқызы
Ғылыми дәрежесі, атағы: жоқ
Scopus Author ID: жоқ
Researcher ID: JJG-1618-2023
ORCID: https://orcid.org/0000-0002-7098-9286
Қуан Аңсаған Амангелдіқызы
Ғылыми дәрежесі, атағы: жоқ
Scopus Author ID: жоқ
Researcher ID: JFS-4113-2023
ORCID: https://orcid.org/0000-0002-7865-8879