Ақылбек КҮРІШБАЕВ: ӨҢІРЛЕРДІҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУ – УАҚЫТ ТАЛАБЫ
Ғылымды дамытуда туындап отырған мәселе өте көп. Отандық ғалымдар өнертабыс нәтижелерін өндіріске енгізіп, оны ел игілігіне айналдыруға еңбек етіп жатыр. Бірақ коммерцияланып, кәдеге асып жатқан жетістік аз. Сондықтан Президент жанындағы ҰҒА президенті, академик Ақылбек Күрішбаевпен ғылымды дамытуға байланысты туындаған бірқатар мәселе төңірегінде әңгімелескен едік.
– Ақылбек Қажығұлұлы, жақында Мемлекет басшысының қабылдауында болып, академия қызметінің нәтижелерін баяндадыңыз. Президент Ұлттық ғылым академиясына зор жауапкершілік жүктеп, ғылым алдында тұрған түйткілді мәселелерді шешуге сенім артып отыр. Қазір елімізде ғылым қандай жағдайда дамып жатыр, нәтижесін қашан көреміз?
– Алдымен Ұлттық ғылым академиясы нақты жұмыстарға кіріспес бұрын, былтыр институционалдық тұрғыдан қалыптасты. Заңнамалық негізі құрылды. «Ғылым және технологиялық саясат туралы» заңға сәйкес еліміздегі бірден-бір жоғары ғылыми ұйым мәртебесіне ие болды. Тұрақты қаржыландыру тетіктері әзірленді. Ұлттық академия мүшелерінің жаңа құрамы қалыптасты. Конкурс бойынша академияның 17 мүшесі болып, яғни ел ғылымының дамуына елеулі үлес қосқан ғалымдар сайланды. Олардың қатарында елімізге белгілі математик, академик Асқар Жұмаділдаев пен Орталық Азияда «The Ferran Sunyer i Balaguer Prize» халықаралық сыйлығын алғаш иемденген, ғылым және техника саласындағы Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, математика саласындағы жетекші жас ғалым Дөрбетқан Сұрағанның таңдалуы жайдан-жай емес. Ғылымда жетістікке жеткен тұлғалар аз емес, бірақ олардың насихаты кемшін. Ғалымдардың өнегелі ісін үлгі ете отырып, ғылымға жағдай жасау арқылы ғылымдағы жастар қатарын көбейте аламыз.
– Академия алдағы бағдарын әлемдегі 20 шақты дамыған елдердің ғылым академиясы тәжірибелеріне сәйкес бағдарлап, 10 жылдық даму жолын айқындады. Ұлттық ғылым жұмысын шетел тәжірибесімен қалай ұштастыру керек?
– Дамыған елдердің білім мен ғылымға қолдауы экономикалық дамуынан көрініс беріп отырғаны белгілі. Батыс елдері ғана емес, бүгінде Азияның көшбасшысына айналған елдер тәжірибесі осыны айғақтайды. Осыған сәйкес болашақтағы даму бағдарын анықтаған Ұлттық ғылым академиясының стратегиясы нақты индикаторлармен дайындалды деп нық сеніммен айта аламын. Ол ғылыми, ғылыми-техникалық қызметті жақсарту, басым бағыттарды айқындау, ғылыми және талдамалық зерттеулер жүргізу, ғалымдар арасындағы кооперацияны кеңейту, мемлекеттік саясатты ғылыми-сараптамалық қолдауда жетекші ғалымдарын біріктіруді көздейді. Қазіргі таңда академияның ішкі құрылымы да осы бағытта жүйеленді. Талдау орталығы құрылып, ғылымның дамуына кедергі келтіріп отырған факторларды анықтау жұмыстары басталды.
– Былтыр жыл соңында академия өңірлерге жүргізілген форсайт зерттеулер нәтижесін жариялады. Соның барысында анықталған мәселелерге тоқталасыз ба?
– «Ғылым және технологиялық саясат туралы» заңға сәйкес 2025–2027 жылдарға арналған бағдарламалық-нысаналы қаржыландырудың 113 ғылыми-техникалық міндеттеріне алғаш рет сараптама жүргізіліп, 87-сі бойынша ескерту жасалды. Ең бастысы, тиісті орындарға ғылымды дамытудағы басым бағыттарды айқындаудың тұжырымдамалық тәсілі ұсынылды. Енді Жоғарғы ғылыми-техникалық комиссия 3 жылға ғылымның 7 басымдығын бекітетін болады. Оның ішінде 153 мамандандырылған ғылыми бағыт бар. Нақтылағанда, бұл – тек ғылым бағыттары бойынша бюджет қаражатын бөлудің тетігін көрсетеді. Осыған қарап, бюджет қаражатының да сұрауы бар екенін түсіну қажет. Яғни экономиканың бәсекелестік артықшылықтарын ескере отырып, нәтиже беретін ғылыми бағыттарды көбірек қаржыландыру маңызды. Нақты айтқанда, ғылымның мәселелерін шешуде, міндеттерді дұрыс қоя білу қажет.
– Ғылымның түйткілді мәселелері жыл сайын еліміздегі ғылымның жағдайына қатысты ҰҒА тарапынан әзірленетін Ұлттық баяндамада да айтылып келді. Бұдан қандай қорытынды бар?
– Ғылым жөніндегі ұлттық баяндама – әлемдік және ұлттық ғылымның жай-күйі мен даму үрдістерін талдауды, еліміздің ғылыми-техникалық әлеуетін жетілдіру жөніндегі ұсыныстарды, дамудың басым бағыттарын негіздеуді қамтиды. Ғылым жөніндегі жыл сайынғы есеп, яғни ұлттық баяндама ғылымдағы негізгі даму үрдістерінің жай-күйін талдау, дамуына әсер ететін оң және теріс факторларды анықтау, басым бағыттарын айқындау үшін ұсынымдар әзірлеуді мақсат етеді. Онда ғылымның жағдайы, әлемдік трендтер, салалар бойынша ұсыныстар қамтылған. Ғылымның жай-күйін бағалау сыни көзқарастар негізінде әзірленген. Оған алғаш рет жас ғалымдардың жағдайы мен жетістіктері, жоғары оқу орындарының ғылыми қызметін коммерцияландыру туралы жаңа тарау енді.
– ҰҒА тарапынан өңірлердің инновациялық белсенділігінің төмендігі жиі айтылады. Осы бағытта қандай жұмыс атқарылып жатыр?
– Бұл өңірлік ғылымның дамуындағы бірқатар жайттармен тығыз байланысты. Нақты цифрларға тоқталсам, ҒЗТКЖ-ға қатысатын ғалымдардың басым бөлігі Алматы мен Астана қалаларында тұрады. Нәтижесінде, бөлінетін қаражаттың 66 пайызы осы өңірлердің еншісіне тиіп отыр. Өкінішке қарай, бұл жұмысты басқаруға, үйлестіруге тікелей мүдделі жергілікті атқарушы органдар бұл істен шеттеп қалған. Салдары ғылымды «қалдық қағидаты» бойынша қаржыландыруға әкеп соқтырды. Мәселен, 2023 жылы 8 облыстың әкімдігі (ШҚО, СҚО, Павлодар, Қызылорда, БҚО, Ақтөбе, Жамбыл және Қарағанды) жергілікті бюджеттен ғылыми зерттеулерге қаражат бөлген болса, олардың үлесі мемлекеттік қаржыландырудың небәрі 0,43 пайызын ғана құраған. Орталықта орналасқан ғылыми ұйымдар да нақты сектордан алшақтап кеткен. Анықталғанындай, ғылыми зерттеулер нәтижелері жергілікті жерлерде сұранысқа ие емес. Дамыған елдердің тәжірибесіне сүйенсек, олардың инновацияны дамытудағы жетістіктері, ең алдымен, ғылымның өңірлік деңгейдегі өндірісімен тығыз байланысында жатыр. Бұл жұмыстардың барлығын үйлестірумен жергілікті билік айналысады.
– Енді аталған мәселені қалай шешуге болады?
– Мемлекет басшысы облыс әкімдерінің басшылығымен жергілікті жерлерде ғылым және технологиялар жөніндегі өңірлік кеңестер құруды тапсырғаны белгілі. Ұлттық ғылым академиясы осы тапсырманы орындауға кірісіп, өңірлік ғылымды дамыту мақсатында Ақмола, Жамбыл, Шығыс Қазақстан және Қарағанды облыстарында өңірлердің экономикасына арналған ғылыми жетістіктер көрмесін, 4 көшпелі отырыс өткізді. Форсайт нәтижесіне қатысты ғылыми зерттеулер жүргізу ұсынылды. Бұдан басқа, Үкіметке әкімдердің қызметін бағалау рейтингіне өңірлік ғылымды дамыту көрсеткіштерін кіргізу туралы ұсыныс енгізілді. Ендігі кезекте академиктер министрліктерге салалық ғылымды дамытуға кеңес беріп, көмектесе бастады. Атап айтқанда, Ауыл шаруашылығы министрлігі өкілдерінің қатысуымен Шортанды ауылында аграрлық ғылымның мәселелері бойынша Ұлттық академия прездиумының көшпелі отырысы өтіп, нәтижесіне қатысты ұсыныстар жолданды. Қарағанды қаласында Денсаулық сақтау министрінің қатысуымен медицина ғылымының жетекші ғалымдарымен үлкен кеңес өтіп, медицина ғылымын дамытудың 2025–2027 жылдарға арналған Жол картасы дайындалды.
– ҰҒА тарапынан қабылданған этика кодексі қандай мәселелерді қамтиды?
– Ғылыми зерттеулер жүргізудің әлемде қабылданған стандарттарын және үздік тәжірибелерін саралай отырып, академия тарапынан ғылыми этика кодексі әзірленді. Онда ғылымдағы орынсыз мінез-құлық ретінде фальсификация, бұрмалау, плагиат, мүдделер қақтығысы және жалған бірлескен авторлықтың ресми анықтамалары айқындалды. Кодекс ғылыми ұйымдар мен жоғары оқу орындарына қолжетімді. Әлемдік тәжірибеде ғылымды дамытуға қатысты стандарттарды көптеп келтіруге болады. Сыннан өткен осындай тәжірибенің ғылыми қоғамдастықта қолданыс табуы аса маңызды. Сондықтан академия әлемдік үздік тәжірибені таразылай отырып, ғылыми регламенттерді кеңінен таратады. Ұлттық академия ғылыми зерттеу практикасында пәнаралық тәсілді енгізуге және қолдануға да баса назар аударып отыр. Өйткені әлемдегі үлкен ғылыми жаңалықтар мен ірі жетістіктердің шамамен 90 пайызы осы тәсіл негізінде жасалады. Бізде керісінше, белең алған тағы бір жүйелік мәселе – ғылымда ұсақ тақырыптардың көптігі. Былтыр академиктер 3 ірі интеграцияланған пәнаралық ғылыми-техникалық бағдарламалардың техникалық тапсырмаларын дайындады. Оларды іске асыру арқылы ауыл шаруашылығы дақылдарының жоғары өнімді сұрыптарын шығаруда, отандық фармацевтикалық өнеркәсіпті және энергияны сақтау технологиясын дамытуда елеулі серпіліс жасайтындығына сенім зор. Сонымен қатар Қытай ғылым академиясымен бірлесіп, су ресурстарын тиімді әрі қауіпсіз басқару бойынша пәнаралық мегагранттың техникалық тапсырмасы дайындалып жатыр.
– Академия жанында Жас ғалымдар кеңесі жұмыс істеп жатыр. Оған қоса былтыр «Жас Сәтбаевшылар» I конгресі өтіп, көптеген түйткілді мәселе талқыланды. Одан қандай нәтиже бар?
– Ұлттық академия қызметінің тағы бір маңызды бағыты – ғылым саласына жастардың келуіне жағдай жасау. Жас ғалымдар кеңесінің мүшелері «Ғылым және технологиялық саясат туралы» заң жобасын талқылауға қатысып, жаңа заңнамалық негізін құруда белсенділік танытты. Қазіргі кезде академия ең озық тәжірибені ілгерілетуге және ғылымды насихаттауға көп көңіл бөліп отыр. Былтырдан бастап академия мен «Astana Hub» ақпараттық орталығымен «Ұлттық инновациялық жүйенің бірыңғай терезесі» ақпараттық жүйесі әзірленіп, ғылым және мемлекеттік ғылыми стипендиялар саласындағы сыйлықтарға ұсынылған жұмыстарды электронды негізде қабылдау іске асты.
– Бірқатар шетелмен бірлесіп, академия жанынан бірнеше орталық ашылды. Бұл ғылымның инновациялануына қаншалықты жол ашады?
– Былтырдың өзінде бірқатар шетелдердің ұлттық академиялар, жетекші ғылыми орталықтары, атап айтқанда РФ (РҒА), АҚШ (NASEM), Қытай (CAS), Tүркия (TÜBA) және тағы басқалармен 27 меморандумға қол қойылды. Қазақстан-Неміс ғылыми зерттеу орталығы (KGRCC), форсайттық зерттеулер жөніндегі Қазақстан-Корея ғылыми-техникалық инновациялық орталығы, Қазақстан-Қытай ғылыми-техникалық инновациялық орталығы құрылды. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ және С.Асфендияров атындағы ҚазҰМУ базасында медицина ғылымы саласындағы озық зерттеулердің Алматы-Шэньчжэнь, Чжэцзян технологиялық университетімен бірлесіп ашылған су ресурстары бойынша тұрақты даму және кеңістіктік-уақыттық жасанды интеллект жөніндегі халықаралық интеграцияланған зертхананың болашағы зор. АҚШ Ұлттық ғылым, инженерия және медицина академиясы, Қырғызстан және Тәжікстан ұлттық ғылым академияларымен «Орталық Азиядағы өмір туралы ғылымдар саласындағы деректерді басқарудың үздік тәжірибелерін әзірлеу және енгізу» ғылыми жобасы іске асып жатыр. Жалпы алғанда, академияның халықаралық бастамалары елге шамамен 3 млн доллар көлемінде шетел инвестициясын тартуға мүмкіндік береді.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен –
Эльвира СЕРІКҚЫЗЫ,